آمار سازمان جهانی فائو، نشان می‌دهد به طور میانگین 20 درصد حجم تجارت بین‌المللی خرمای جهان به کشور ایران اختصاص دارد. ایران به عنوان یکی از کانون‌های تولید خرما، همواره رتبه‌های برتر سطح نخیلات، میزان تولید و حجم صادرات خرمای جهان را به خود اختصاص داده است. عملکرد نخیلات و ارزش واحد خرمای صادراتی یک کشور از مهم‌ترین شاخص‌های بهره‌وری به شمار می‌آید، این شاخص‌ها در ایران به طور میانگین پایین‌تر از متوسط جهانی است که این موضوع شایسته صنعت گسترده و استراتژیک خرما در ایران نیست. در این مقاله در رابطه با خرما و احداث و راه‌اندازی نخلستان و همچنین آشنایی با گیاه‌شناسی و فیزیولوژی نخل خرما، صحبت خواهد شد. در مقالات آینده در ارتباط با مراحل و روش‌های مراقبت از نخلستان توضیح داده می‌شود.
با توجه به تنوع ارقام خرما و سازگاری آن‌ها با شرایط آب و هوایی مختلف، کشت تجاری خرما باید در مناطقی صورت بگیرد که مستعد پرورش باشد. همچنین تغییرات شرایط اقلیمی و بروز پدیده‌های نوظهوری همچون خشکیدگی خوشه و برگ و تغییر در فرهنگ کار در مناطق تولید خرما، شرایط سختی را برای این صنعت بوجود آورده است.
گیاه شناسی نخل خرما
نخل گیاهی تک‌لپه است و در گستره وسیعی از مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر به خوبی رشد می‌کند. ارقام مختلف خرما واکنش‌های گوناگونی نسبت به سرما دارند، از همین رو به گروه‌های حساس، نیمه حساس و مقاوم تقسیم می‌شوند. تنه نخل خرما به صورت ستونی عمودی، استوانه‌ای و دارای ابعاد و قطر یکسان در تمام طول تنه، حتی زیر تاج است.
این گیاه ریشه اصلی ندارد و سیستم ریشه در آن، به صورت افشان، و مانند ریشه گیاه ذرت، فیبری است. ریشه‌های ثانویه از ریشه‌های اولیه بذری منشعب می‌شوند. ریشه‌های ثانویه تولید ریشه‌های جانبی می‌کنند که تقریبا دارای قطر یکسان در سراسر طولشان هستند.
نوع ریشه نخل و شکل توزیع آن در عمق خاک شرایط خاصی را بوجود می‌آورد. به طوری که نداشتن ریشه در خاک سطحی، فرصتی را برای میانه‌کاری نخلستان با محصولاتی مانند: گندم، یونجه، مرکبات و سبزیجات ایجاد می‌کند. از سوی دیگر، تراکم بالا و حضور ریشه‌های اولیه در عمق خاک باعث می‌شود، نخل خرما از رطوبت عمق‌های پایین خاک استفاده کند و تنش‌های آبی و خشکسالی را تحمل کند.
گسترش نخل خرما به عوامل مختلفی همچون سیستم کشت، عمق آب تحت‌الارضی و رقم بستگی دارد.
فیزیولوژی رشد و نمو میوه
نخل خرما گیاهی دو پایه است. گل‌های نر و ماده آن از هم جدا هستند و به صورت جداگانه روی پایه‌های متفاوت تولید می‌شوند. برای تشکیل دانه نیاز به باروری و انتقال گرده از گل‌آذین (اسپات) نر به ماده است که به آن گرده‌افشانی گفته می‌شود. در صورت موفق بودن عملیات گرده‌افشانی میوه دانه‌دار تشکیل شده و مراحل رشدی زیر را تا رسیدگی کامل طی می‌کند:
مرحله 1- حبابوک (حبه کوچک): میوه کوچک، نابالغ و سبزرنگی است که بعد از گرده‌افشانی تشکیل می‌شود و طول دوره آن از 1 تا 3 هفته است.
مرحله 2 تا 6- کیمری: در این مرحله میوه رشد می‌کند و به رنگ سبز روشن در می‌آید. این مرحله طولانی‌ترین مرحله رشد و نمو میوه است و حدوداً 9 هفته به طول می‌انجامد.
مرحله 7- خلال: این مرحله معروف به مرحله تغییر رنگ میوه است که از سبز به زرد یا زرد کم‌رنگ، زرد خال‌دار با خال‌های قرمز، صورتی یا قرمز مایل به زرد تغییر می‌یابد. در این مرحله میوه از نظر فیزیولوژیکی بالغ، دارای بافتی سفت و ترد با رنگ روشن زرد یا قرمز، دارای رطوبت بالا و با قابلیت نگهداری اندک است.
مرحله 8- رطب: این مرحله اغلب در ارقام تر و نیمه‌خشک قابل ملاحظه و در بسیاری از ارقام خشک نامشهود است. خرما در مرحله رطب به رنگ قهوه‌ای یا نزدیک به سیاه تغییر می‌کند. این تغییر همراه با نرم شدن بافت میوه است.
مرحله 9- تمر: آخرین مرحله رسیدگی خرما، تمر است. در این مرحله میوه مقادیر فراوانی از رطوبت خود را از دست می‌دهد. در این وضعیت بسته به رقم، میوه دارای رنگی کهربایی تا سیاه و بافت آن نسبت به مرحله رطب، سفت‌تر است.
احداث و راه‌اندازی نخلستان
برای احداث و راه‌اندازی نخلستان رعایت اصول احداث نخلستان به ترتیب مراحلی که در زیر آمده است الزامی است:
الف_ انتخاب مکان جغرافیایی جهت احداث نخلستان: برای انتخاب مکان جغرافیایی، جوانب متعددی باید مدنظر باشد. شرایط آب و هوایی منطقه باید مستعد پرورش خرما و احداث و راه‌اندازی نخلستان باشد تا بتوان خرما را در آن منطقه به صورت تجاری کشت و پرورش داد. دسترسی به آب نیز بسیار اهمیت دارد. بدین معنی که میزان املاح و ترکیبات آن برای نخل خرما قابل تحمل باشد و باعث کاهش میزان رشد و تولید اقتصادی یا تجاری آن نشود. گسترش شهرها، جاده‌ها و … از شرایط محدود کننده احداث نخلستان محسوب می‌شوند.
ب_ انتخاب زمین نخلستان: در نتخاب زمین باید مساحت زمین و بافت خاک مد نظر باشد. خاک‌های رسی سنگین و خاک‌های شنی و فقیر از نظر مواد غذایی، مناسب کشت نخل نیستند. خاک‌های شور با شوری بالا نیز با توجه به میزان شوری باعث کاهش رشد و نمو نخل، کاهش میزان محصول یا حتی در مواردی با شوری بالا باعث مرگ نخل می‌شوند.
ج_ انتخاب الگو و سیستم کشت: سیستم‌های مختلف کشت نخلستان شامل کشت خالص، کشت توام با میانه‌کاری، میانه‌کاری با گیاهان یک ساله و میانه‌کاری با گیاهان چند ساله است. انخاب هر کدام از ای الگوها موجب تغییراتی در مدیریت نخلستان و احداث آن خواهد شد.
د_ انتخاب زمان کشت نهال: زمان کشت نهال باید به گونه‌ای تنظیم شود که بلافاصله با دماهای بسیار بالا و یا بسیار پایین مواجه نشود و فرصت کافی برای استقرار اولیه و پایداری داشته باشد. کشت نهال را می‌توان در دو فصل پاییز و زمستان انجام داد.
ه_ آماده‌سازی بستر کشت: این مرحله شامل مراحل پاک‌سازی زمین، تسطیح، انتخاب سیستم آبیاری، تعیین محل‌های کشت، احداث گوده‌ها، ابعاد گوده‌ها، زمان و نحوه احداث گوده‌ها، آماده‌سای گوده‌ها و آبیاری گوده‌ها قبل از کاشت است.
و_ آماده‌سازی نهال: شامل مراحل آماده‌سازی نهال مورد نظر برای کشت است. نهال‌های مورد استفاده برای کشت و تکثیر خرما عبارتند از نهال‌های پاجوش، نهال‌های کشت بافتی، نهال‌های کشت بافتی گلدانی، نهال‌های کشت بافتی خزانه‌ای که هر کدام مراحل آماده‌سازی مخصوص به خود را دارد.
نکته قابل توجه دیگر این است که نگهداری پاجوش برای مدت طولانی در اطراف نخل خرمای مادری مکان مناسبی را برای رشد و نمو آفاتی نظیر زنجرک خرما و کنه گردآلود فراهم می‌کند. همچنین وجود پاجوش‌های بزرگ در پای درختان مادری باعث بروز مشکلاتی در برنامه‌ها وعملیات باغی نخلستان از قبیل گرده‌افشانی، کنترل آفات، بیماری‌ها و علف‌های هرز، تغذیه، هرس، تکریب، تنک و آرایش خوشه و برداشت محصول می‌شود. بنابراین می‌توان برای حل این مسئله از روش مرسوم و متداول تامین نهال خرما از طریق جداسازی و کشت پاجوش استفاده کرد. این روش در جهان جهت احداث و راه‌اندازی نخلستان‌های تجاری استفاده می‌شود. در این روش باید یک سال قبل از قطع و جداسازی پاجوش از درخت مادری، آن را انتخاب و تحت مراقبت قرار داد و در آبیاری و تغذیه آن دقت کرد تا ریشه‌های پاجوش گسترش بیش‌تری پیدا کنند.
ز_ کشت نهال: این عملیات تقریبا برای انواع نهال‌ها شبیه به هم است. همچنین در هنگام کشت نهال باید دقت کرد که به دلیل کشت عمیق، جوانه انتهایی نهال غرقاب نشود یا در اثر کشت سطحی، نهال فاقد استقرار لازم نشود.
ح_ مراقبت‌های پس از کشت: شامل مراحل پوشش‌دهی نهال‌های پس از کشت، آبیاری، تغذیه و مبارزه با علف‌های هرز است.
در این مقاله در ارتباط با خرما و احداث و راه‌اندازی نخلستان صحبت شد، در مقالات آینده به تفصیل در رابطه با آبیاری، تغذیه، مبارزه با علف‌های‌هرز، مدیریت و کنترل آفات و بیماری‌های خرما توضیح داده خواهد شد. برای مطالعه به صفحه بلاگ ما مراجعه فرمایید.
ما را در صفحه اینستاگرام دنبال کنید.
منابع:
- مستعان، احمد.، مسعود لطیفیان، عزیز تراهی، مجید امانی، عبدالحمید محبی و مجید علی حوری. 1396. راهنمای فنی کاشت، داشت و برداشت خرما. موسسه تحقیقات علوم باغبانی (پژوهشکده خرما و میوه‌های گرمسیری)
