امروزه با افزایش رو به رشد جمعیت و کاهش منابع آبی و خاکی و افزایش شوری آب و خاک، کشورها علاقمند به تولید محصولات شورزیست هستند. محصولات شورزیست به میزان شوری آب و خاک مقاوم هستند. در واقع با کشت این محصولات، میتوان از حداقل شرایط کشت بیشترین استفاده را کرد. محصولات فراسودمند و شورزیست به شدت مورد توجه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه هستند. با کشت این محصولات کشورهای مختلف میتوانند تنوع کشت کشاورزی را در سطوح مختلف داشته باشند و امنیت غذایی را در منطقه خود بالا ببرند. یکی از این محصولات شورزیست کینوا است و با توجه به توضیحات بالا امنیت غذایی با کشت کینوا بسیار توجیهپذیر، علمی و در راستای توسعه اقتصاد کشاورزی خواهد بود.
کینوا گیاهی از خانواده تاج خروسیان است. کینوا و تاج خروس هر دو متعلق به یک خانواده هستند و هر دو از منطقه آمریکای لاتین منشا گرفتند اما از یکدیگر متفاوت هستند.
شواهد تاریخی نشان میدهد که بومیهای آمریکا ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد کینوا را کشت میکردند و غذای اصلی مردم مناطق آمریکای جنوبی بوده است. مردم بولیوی، پرو، شیلی و مناطق گستردهای از آند از سالیان بسیار دور کینوا را به صورت بومی کشت میکردند. بعدها که اسپانیاییهایی به منطقه آند آمده بودند، کشت غلات را جایگزین کشت کینوا کردند.
به دلیل ارزش بالای تغذیهای کینوا، مردم و محققان بومی اغلب کینوا را به عنوان “دانه طلایی آندها” میشناسند. کینوا برخلاف تصور یک غله نیست. بلکه به خاطر شکل ظاهری دانه آن، به عنوان یک “شبه غله” و گاهی به خاطر محتوای چربی بالا آن را یک “شبه دانه روغنی” میدانند.
سال ۲۰۱۳ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، با هدف جلب توجه جهانی به نقش تنوع زیستی و به دلیل خواص تغذیهای و سازگاری کینوا با شرایط مختلف زراعی و زیست محیطی (اگرواکولوژیکی)، سال بینالمللی کینوا نامگذاری شد. فائو کینوا را برای مبارزه با گرسنگی و ایجاد امنیت غذایی با کشت کینوا در مناطقی که محدودیتهای محیطی و اقلیمی دارند توصیه کرد. همچنین با این نامگذاری، زمینه برای فعالیتها، مبادله اطلاعات و همکاریهای کوتاه مدت و بلند مدت بینالمللی و مشارکتهای دولتی و خصوصی برای توسعه پایدار نیز فراهم شد.
کینوا مزه خوب و خاصی دارد. به خاطر ساپونین، کینوا را میتوان به گونههای “تلخ” و “شیرین” طبقه بندی کرد. ساپونین گونههای تلخ، معمولا قبل از فروش به طور مکانیکی برداشته میشوند و یا قبل از پخت و پز به طور کافی شستشو داده شوند تا طعم تلخ آن برطرف گردد. کینوا با طعم و بافت جالبی که دارد تقریبا به هر دستور غذایی قابل افزودن است.
کینوا یک غذای مغذی است و بیشتر به عنوان یک محصول مکمل برای غلات و حبوبات استفاده میشود. ارزش غذایی کینوا مربوط به پروتئین بالا، ترکیب کامل و متعادل اسیدآمینهها، کلسیم، پتاسیم، فسفر، منیزیم و آهن بالا و سدیم پائین است. همچنین برتری ارزش غذایی کینوا نسبت به غلات و شیرخشک به اثبات رسیده است. در نهایت، کینوا منبع خوبی از انرژی و فیبرها است و مقدار قابل توجهی مواد معدنی مانند آهن و روی دارد.
کینوا | لوبیا | ذرت | برنج | گندم | |
انرژی (کیلو کالری در صد گرم) | ۳۹۹ | ۳۶۷ | ۴۰۸ | ۳۷۲ | ۳۹۲ |
پروتئین (گرم در صد میلیگرم) | ۱۶/۵ | ۲۸ | ۱۰/۲ | ۷/۶ | ۱۴/۳ |
چربی (گرم در صد میلیگرم) | ۶/۳ | ۱/۱ | ۴/۷ | ۲/۲ | ۲/۳ |
کربوهیدرات کل (گرم در صد میلیگرم) | ۶۹ | ۶۱/۲ | ۸۱/۱ | ۸۰/۴ | ۷۸/۴ |
منبع: کوزیول، ۱۹۹۲ |
کینوا | ذرت | برنج | گندم | |
کلسیم | ۱۴۸/۷ | ۱۷/۱ | ۶/۹ | ۵۰/۳ |
آهن | ۱۳/۲ | ۲/۱ | ۰/۷ | ۳/۸ |
منیزیم | ۲۴۹/۶ | ۱۳۷/۱ | ۷۳/۵ | ۱۶۹/۴ |
فسفر | ۳۸۳/۷ | ۲۹۲/۶ | ۱۳۷/۸ | ۴۶۷/۷ |
پتاسیم | ۹۲۶/۷ | ۳۷۷/۱ | ۱۱۸/۳ | ۵۷۸/۳ |
روی | ۴/۴ | ۲/۹ | ۰/۶ | ۴/۷ |
منبع: کوزیول، ۱۹۹۲ |
کینوا در آمریکا برای تولید آرد، سوپ، غلات صبحانه، تهیه غذا (به طور جداگانه و یا مخلوط با برنج پخته)، سالاد و تولید الکل استفاده میشود. آرد کینوا به عنوان نشاسته کشدار در ترکیب با آرد و یا دانه گندم و ذرت برای تهیه نان، بیسکویت و یا فرآوری غذا استفاده میشود.
ساپونین استخراج شده از ارقام تلخ کینوا در نفوذ پذیری روده تاثیر گذاشته و به جذب داروهای خاص کمک میکند.
توزیع جغرافیایی تولید کینوا در جهان در شکل نشان داده شده است. بالاترین سطح تولید در بولیوی، پرو و اکوادور، از ۵ درجه شمالی تا ۴۳ درجه جنوبی است. از سطح دریا تا ارتفاع ۴۰۰۰ متر بالاتر از سطح دریا (مناطقی از بولیوی و پرو ) که بیشترین تنوع ژنتیکی را داراست، کشت میشود.
توانایی رشد ارقام مختلف کینوا در ارتفاعات مختلف و مناطق آب و هوایی متفاوت دلیلی بر پتانسیل بالای کینوا برای بهبود امنیت غذایی با کشت کینوا است. این قابلیت موجب آزمایش و توسعه کشت کینوا در کشورهای مختلف افریقا، آسیا، اروپا و شمال آمریکا شده است. ایالات متحده، کنیا، مراکش و هند از جمله کشورهایی هستند که کشت موفقیتآمیزی داشتند.
کینوا در بازارهـای اروپا و آمریـکا ارزش بسـیاری دارد و صـادرات آن موجـب کسـب درآمـد ارزی خواهد شـد. با توسـعه و ترویـج کشـت و تغذیـه کینـوا، تنـوع بخشـی محصـولات غذایی در کشـور، تولیـد پایـدار، افزایـش درآمـد کشـاورزان، تأمیـن بخشـی از نیـاز غذایـی جامعـه و امنیت غذایی با کشت کینوا حاصل خواهـد شـد. کینـوا بـه عنـوان غذایـی بـدون گلوتـن، گیاهـی دارویـی نیز محسـوب مـیشـود. تحقیقـات دربـاره ایـن گیـاه نشـان داده است که کینـوا در ایـران قابـل تولیـد اسـت و در آینـده جایـگاه مناسـبی در زراعـت خواهـد داشـت.
تا سال ۲۰۰۸، پرو و بولیوی ۹۲ درصد از کینوای تولید شده در جهان را به خود اختصاص دادند. بر طبق آمار ۲۰۱۱ فائو، پرو و بولیوی حدود ۴۱ هزار و ۳۸ هزار تن تولید داشتند. پرو و بولیوی همچنان تولید کننده اصلی کینوا هستند، و پس از آنها ایالات متحده، اکوادور و کانادا بیشترین تولید کینوا را در خارج از پرو و بولیوی دارند.
در شکل زیر تولیدات کینوا در مناطق آند بر اساس دادههای فائو ۲۰۱۳، نشان داده شده است.
سطح زیر کشت کینوا در ۳۰ سال گذشته رشد زیادی داشته است به طوری که از ۳۶۰۰۰ هکتار مناطق آند در سال ۱۹۸۰ به ۸۳۰۰۰ هکتار در سال ۲۰۰۹ رسید که بیشتر توسط کشاورزان خُرد و برای مصرف غذایی خانوار تولید شد. ایالات متحده و کانادا بیشترین سطح زیر کشت کینوا را در خارج از پرو و بولیوی دارند.
در شکل زیر سطح زیر کشت و برداشت شده کینوا در مناطق آند بر اساس دادههای فائو ۲۰۱۳، نشان داده شده است.
بیش از سه هزار گونه و یا اکوتیپ کینوا به صورت وحشی و یا زراعی وجود دارد که با توجه به سازگاری آنها با شرایط کشاورزی و زیست محیطی (اگرواکولوژیکی) موجود در مناطق اصلی تولید، میتواند به پنج دسته اساسی طبقه بندی گردد:
۱. کینوا منشا گرفته از درهها (اکوتیپ درهایvalley ): ارتفاع گیاه تا ۲۵۰ سانتیمتر، منشعب و پر شاخ و برگ، طول دورهی رشد کوتاه، خاص مناطق با ارتفاع ۲۳۰۰ تا ۳۵۰۰ متر، بارش سالانه ۷۰۰ تا ۱۵۰۰میلیمتر و حداقل دمای ۳ درجه سانتیگراد، معمولا نسبت به بیماری سفیدک داخلی مقاوم هستند.
۲. کینوا منشا گرفته از مناطق مرتفع (اکوتیپ سرزمینهای مرتفع ، تیپhighland ): ارتفاع گیاه ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی متر، مستقیم، طول دوره رشدی کوتاه، خوشه متراکم، بذرها معمولا کرم رنگ، خاص مناطق با ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر، بارندگی بین ۴۰۰ تا ۸۰۰ میلیمتر در سال و حداقل دمای صفر درجه سانتیگراد، مقاوم به یخبندان و سرما، در شرایط مرطوب نسبت به بیماری سفیدک داخلی حساس هستند
۴ کینوا منشا گرفته از سطح دریا (اکوتیپ سطح دریا): ارتفاع گیاه ۱۰۰ تا ۴۱۰ سانتیمتر، مستقیم (غیر منشعب)، دارای دوره رشدی طولانی، بذرها کرم رنگ و تلخ، از سطح صفر دریا تا ارتفاع ۵۰۰ متر، بارندگی بین ۸۰۰ تا ۱۵۰۰ میلیمتر در سال و حداقل دمای متوسط ۵ درجه سانتیگراد، بیشتر در شیلی در عرض جغرافیایی ۳۶ درجه جنوبی و در مکزیک در عرض جغرافیایی ۲۰ درجه شمالی کشت میشوند.
۵. کینوا منشا گرفته از مناطق نیمه گرمسیری (اکوتیپ مناطق نیمه گرمسیر): تعداد کمی از ارقام کینوا، ارتفاع گیاه تا ۲۲۰ سانتیمتر، رنگ گیاه در ابتدا سبز پر رنگ و در مرحله ی رسیدگی نارنجی رنگ، بذرها کوچک، سفید یا نارنجی رنگ، خاص مناطق با ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۲۳۰۰ متر، بارش سالانه ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰میلیمتر و حداقل دمای متوسط ۷ درجه سانتیگراد، در مناطق نیمه گرمسیر بولیوی کشت میشوند.
گرچه تقسیمبندیهای دیگری هم برای کینوا براساس اصلاح شده و یا بومی بودن، رنگ، میزان تلخی و شیرینی دانه و …. هم وجود دارد. مسلما برای انتخاب بهترین گونه یا اکوتیپ برای کشت در هر منطقه، نیاز به تحقیقات با برنامهریزی چند ساله و بر اساس نتایج در دسترس است.
در کشتهای دستی و تجاری کینوا، ۸ تا ۱۲ کیلوگرم بذر برای تراکم گیاهی ۱۰۰۰۰۰ تا ۱۶۰۰۰۰ در هکتار مصرف میشود. اما با استفاده از بسترسازی مناسب و نشاءکاری و استفاده از بذرکارها این میزان به ۱ تا ۲ کیلوگرم کاهش مییابد.
دوره رشد کینوا معمولا ۱۶۰ تا ۱۸۰ روز به طور متوسط طول میکشد تا به مرحله برداشت برسد. البته بسته به واریته این مقدار بسیار متفاوت است به طوری که در برخی ارقام تا ۸۰ روز تقلیل پیدا میکند.