امنیت غذایی با کشت کینوا و ارزش غذایی بالای آن

امروزه با افزایش رو به رشد جمعیت و کاهش منابع آبی و خاکی و افزایش شوری آب و خاک، کشورها علاقمند به تولید محصولات شورزیست هستند. محصولات شورزیست به میزان شوری آب و خاک مقاوم هستند. در واقع با کشت این محصولات، می‌توان از حداقل شرایط کشت بیشترین استفاده را کرد. محصولات فراسودمند و شورزیست به شدت مورد توجه کشورهای پیشرفته و در حال توسعه هستند. با کشت این محصولات کشورهای مختلف می‌توانند تنوع کشت کشاورزی را در سطوح مختلف داشته باشند و امنیت غذایی را در منطقه خود بالا ببرند. یکی از این محصولات شورزیست کینوا است و با توجه به توضیحات بالا امنیت غذایی با کشت کینوا بسیار توجیه‌پذیر، علمی و در راستای توسعه اقتصاد کشاورزی خواهد بود.

کینوا چیست؟

کینوا گیاهی از خانواده تاج خروسیان است. کینوا و تاج خروس هر دو متعلق به یک خانواده هستند و هر دو از منطقه آمریکای لاتین منشا گرفتند اما از یکدیگر متفاوت هستند.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که بومی‌های آمریکا ۳۰۰۰ تا ۵۰۰۰ سال قبل از میلاد کینوا را کشت می‌کردند و غذای اصلی مردم مناطق آمریکای جنوبی بوده است.  مردم بولیوی، پرو، شیلی و مناطق گسترده‌ای از آند از سالیان بسیار دور کینوا را به صورت بومی کشت می‌کردند. بعدها که اسپانیایی‌هایی به منطقه آند آمده بودند، کشت غلات را جایگزین کشت کینوا کردند.

 به دلیل ارزش بالای تغذیه‌ای کینوا، مردم و محققان بومی اغلب کینوا را به عنوان “دانه طلایی آندها” می‌شناسند. کینوا برخلاف تصور یک غله نیست. بلکه به خاطر شکل ظاهری دانه آن، به عنوان یک “شبه غله” و گاهی به خاطر محتوای چربی بالا آن‌ را یک “شبه دانه روغنی” می‌دانند.

سال ۲۰۱۳، سال بین‌المللی کینوا

سال ۲۰۱۳ مجمع عمومی سازمان ملل متحد، با هدف جلب توجه جهانی به نقش تنوع زیستی و به دلیل خواص تغذیه‌ای و سازگاری کینوا با شرایط مختلف زراعی و زیست محیطی (اگرواکولوژیکی)، سال بین‌المللی کینوا نام‌گذاری شد. فائو کینوا را برای مبارزه با گرسنگی و ایجاد امنیت غذایی با کشت کینوا در مناطقی که محدودیت‌های محیطی و اقلیمی دارند توصیه کرد. همچنین با این نامگذاری، زمینه برای فعالیت‌ها، مبادله اطلاعات و همکاری‌های کوتاه مدت و بلند مدت بین‌المللی و مشارکت‌های دولتی و خصوصی برای توسعه پایدار نیز فراهم شد.

خصوصیات برتر کینوا

• سازگاری با شرایط آب و هوایی: انواع مختلف کینوا در محدوده دما از ۴- درجه تا ۳۵ درجه سانتیگراد و می‌توانند از سطح دریا تا ۴۰۰۰ متر بالاتر از سطح دریا رشد کنند.
• متحمل در برابر تنش: بعضی از گونه‌های کینوا می‌توانند تحت شرایط دشواری رشد کنند، زیرا در برابر خشکسالی و شوری از تحمل بالایی برخوردارند و در مناطق با ارتفاع متفاوت قابل کشت هستند.
• سازگار با محیط زیست: سازگاری با تغییرات آب و هوایی و کارآیی مصرف بالای آب (از شاخص‌های اساسی در تعیین کارایی استفاده از آب، جهت تولید محصولات کشاورزی، است. اصطلاح کارایی مصرف آب که برای اولین بار توسط د-ویت ارائه شد بیانگر نسبت میزان محصول تولیدی بر حسب کیلوگرم به آب تعرق شده بر حسب متر مکعب است)، کینوا را به عنوان یک محصول جایگزین در مواجهه با تغییرات آب و هوایی نمایان می‌کند.
• خواص تغذیه‌ای: کینوا به دلیل داشتن ارزش غذایی بالا یک غذای سالم است. چیزی که کینوا را از سایر غذاهای گیاهی (به جز حبوبات) متمایز می‌کند محتوای پروتئینی بالای آن است. کینوا حاوی تمام اسیدآمینه‌های ضروری و همچنین غنی از مواد معدنی، ویتامین ها، اسیدهای چرب و سایر مواد مغذی است. کم حجم بودن و وزن سبک آن علاوه بر ارزش غذایی کامل آن موجب علاقه‌مندی و استفاده فضانوردان ناسا در ماموریت‌های طولانی مدت شده است. دانه کینوا یک محصول فاقد گلوتن محسوب می‌شود.‌
• قابلیت کشت کینوا در مناطق نیمه خشک

طعم کینوا

کینوا مزه خوب و خاصی دارد. به خاطر ساپونین، کینوا را می‌توان به گونه‌های “تلخ” و “شیرین” طبقه بندی کرد. ساپونین گونه‌های تلخ، معمولا قبل از فروش به طور مکانیکی برداشته می‌شوند و یا قبل از پخت و پز به طور کافی شستشو داده شوند تا طعم تلخ آن برطرف گردد. کینوا با طعم و بافت جالبی که دارد تقریبا به هر دستور غذایی قابل افزودن است.

مصرف کینوا

کینوا یک غذای مغذی است و بیشتر به عنوان یک محصول مکمل برای غلات و حبوبات استفاده می‌شود. ارزش غذایی کینوا مربوط به پروتئین بالا، ترکیب کامل و متعادل اسیدآمینه‌ها، کلسیم، پتاسیم، فسفر، منیزیم و آهن بالا و سدیم پائین است. همچنین برتری ارزش غذایی کینوا نسبت به غلات و شیرخشک به اثبات رسیده است. در نهایت، کینوا منبع خوبی از انرژی و فیبرها است و مقدار قابل توجهی مواد معدنی مانند آهن و روی دارد.

مصارف خوراکی کینوا

کینوا در آمریکا برای تولید آرد، سوپ، غلات صبحانه، تهیه غذا (به طور جداگانه و یا مخلوط با برنج پخته)، سالاد و تولید الکل استفاده می‌شود. آرد کینوا به عنوان نشاسته کش‌دار در ترکیب با آرد و یا دانه گندم و ذرت برای تهیه نان، بیسکویت و یا فرآوری غذا استفاده می‌شود.

مصارف دیگری کینوا به جز مصرف خوراکی

• خوراک دام: تمام گیاه کینوا به عنوان علوفه سبز استفاده می‌شود و از بقایای برداشت آن نیز برای خوراک دام، گوسفند، خوک، اسب و مرغ استفاده می‌شود.
• استفاده داروئی: برگ‌ها، ساقه‌ها و دانه‌های کینوا به طور سنتی توسط بومیان آند به منظور مقاصد پزشکی نظیر درمان زخم ها، کاهش تورم، آرام کننده درد دندان و ضد عفونی کننده دستگاه ادراری مورد استفاده قرار می‌گیرند. همچنین برای جلوگیری از پوکی استخوان، پیشگیری از سرطان و بیماری‌های قلبی، خونریزی داخلی و گزیدگی حشرات استفاده می‌شود. دانه کینوا فاقد گلوتن است و برای بیماران مبتلا به سیلیاک (حساس به گلوتن) و کودکان و سالمندان توصیه می‌شود

ساپونین استخراج شده از ارقام تلخ کینوا در نفوذ پذیری روده تاثیر گذاشته و به جذب داروهای خاص کمک می‌کند.

• استفاده صنعتی: نشاسته کینوا در شرایط یخ‌زدگی ثبات بسیار خوبی دارد و جایگزین خوبی برای نشاسته‌های صنعتی است. به عنوان مثال در تولید آئروسل، خمیر کاغذ، دسر، امولسیون های موجود در صنعت پلاستیک و تالک ها قابلیت کاربرد دارد. از ساپونین استخراج شده از ارقام تلخ کینوا در محیط آبی، فوم‌هایی را تولید می‌کنند که احتمالا می‌توانند در تولید صنایع شوینده، خمیردندان، شامپو یا صابون مصرف شوند. مشاهدات مزارع بولیوی بیانگر اثرات آفت کشی بیولوژیکی (bio-pesticide) کینواست.

کشت کینوا در جهان

توزیع جغرافیایی تولید کینوا در جهان در شکل نشان داده شده است. بالاترین سطح تولید در بولیوی، پرو و اکوادور، از ۵ درجه شمالی تا ۴۳ درجه جنوبی است. از سطح دریا  تا ارتفاع ۴۰۰۰ متر بالاتر از سطح دریا (مناطقی از بولیوی و پرو ) که بیشترین تنوع ژنتیکی را داراست، کشت می‌شود.

توانایی رشد ارقام مختلف کینوا در ارتفاعات مختلف و مناطق آب و هوایی متفاوت دلیلی بر پتانسیل بالای کینوا برای بهبود امنیت غذایی با کشت کینوا است. این قابلیت موجب آزمایش و توسعه کشت کینوا در کشورهای مختلف افریقا، آسیا، اروپا و شمال آمریکا شده است. ایالات متحده، کنیا، مراکش و هند از جمله کشورهایی هستند که کشت موفقیت‌آمیزی داشتند.

کینوا در بازارهـای اروپا و آمریـکا ارزش بسـیاری دارد و صـادرات آن موجـب کسـب درآمـد ارزی خواهد شـد. با توسـعه و ترویـج کشـت و تغذیـه کینـوا، تنـوع بخشـی محصـولات غذایی در کشـور، تولیـد پایـدار، افزایـش درآمـد کشـاورزان، تأمیـن بخشـی از نیـاز غذایـی جامعـه و امنیت غذایی با کشت کینوا حاصل خواهـد شـد. کینـوا بـه عنـوان غذایـی بـدون گلوتـن، گیاهـی دارویـی نیز محسـوب مـی‌شـود. تحقیقـات دربـاره ایـن گیـاه نشـان داده است که کینـوا در ایـران قابـل تولیـد اسـت و در آینـده جایـگاه مناسـبی در زراعـت خواهـد داشـت.

میزان تولید و سطح زیر کشت کینوا در جهان

تا سال ۲۰۰۸، پرو و بولیوی ۹۲ درصد از کینوای تولید شده در جهان را به خود اختصاص دادند. بر طبق آمار ۲۰۱۱ فائو، پرو و بولیوی حدود ۴۱ هزار و ۳۸ هزار تن تولید داشتند. پرو و بولیوی هم‌چنان تولید کننده اصلی کینوا هستند، و پس از آنها ایالات متحده، اکوادور و کانادا بیشترین تولید کینوا را در خارج از پرو و بولیوی دارند.

در شکل زیر تولیدات کینوا در مناطق آند بر اساس داده‌های فائو ۲۰۱۳، نشان داده شده است.

سطح زیر کشت کینوا در ۳۰ سال گذشته رشد زیادی داشته است به طوری که از ۳۶۰۰۰ هکتار مناطق آند در سال ۱۹۸۰ به ۸۳۰۰۰  هکتار در سال ۲۰۰۹ رسید که بیشتر توسط کشاورزان خُرد و برای مصرف غذایی خانوار تولید شد. ایالات متحده و کانادا بیشترین سطح زیر کشت کینوا را در خارج از پرو و بولیوی دارند.

در شکل زیر سطح زیر کشت و برداشت شده کینوا در مناطق آند بر اساس داده‌های فائو ۲۰۱۳، نشان داده شده است.

انواع گونه‌های کینوا

بیش از سه هزار گونه و یا اکوتیپ کینوا به صورت وحشی و یا زراعی وجود دارد که با توجه به سازگاری آنها با شرایط کشاورزی و زیست محیطی (اگرواکولوژیکی) موجود در مناطق اصلی تولید، می‌تواند به پنج دسته اساسی طبقه بندی گردد:

۱. کینوا منشا گرفته از دره‌ها (اکوتیپ دره‌ایvalley ): ارتفاع گیاه تا ۲۵۰ سانتی‌متر، منشعب و پر شاخ و برگ، طول دوره‌ی رشد کوتاه، خاص مناطق با ارتفاع ۲۳۰۰ تا ۳۵۰۰ متر، بارش سالانه ۷۰۰ تا ۱۵۰۰میلی‌متر و حداقل دمای ۳ درجه سانتیگراد، معمولا نسبت به بیماری سفیدک داخلی مقاوم هستند.

۲. کینوا منشا گرفته از مناطق مرتفع (اکوتیپ سرزمین‌های مرتفع ، تیپhighland ): ارتفاع گیاه ۵۰ تا ۱۵۰ سانتی متر، مستقیم، طول دوره رشدی کوتاه، خوشه متراکم، بذرها معمولا کرم رنگ، خاص مناطق با ارتفاع بیش از ۳۰۰۰ متر، بارندگی بین ۴۰۰ تا ۸۰۰ میلی‌متر در سال و حداقل دمای صفر درجه سانتیگراد، مقاوم به یخبندان و سرما، در شرایط مرطوب نسبت به بیماری سفیدک داخلی حساس هستند

۳. کینوا منشا گرفته از فلات نمک (اکوتیپ سرزمین‌های شور): قابلیت رشد در زمین‌های شور و خاک‌های قلیایی، بذرها دارای پریکارپ(جداره‌های بذر) ضخیمی بوده و درشت هستند ( بیش از ۲/۲ میلی‌متر). بالا بودن میزان ساپونین و پروتئین در دانه، ارتفاع از سطح دریا ۳۰۰۰ متر، در مناطق شور آلتیپلانو بولیوی کشت می‌‌شوند. در شرایط بارندگی ۲۵۰ تا ۴۰۰ میلی‌متر در سال و دمای متوسط ۱- درجه سانتیگراد رشد می‌کنند

۴ کینوا منشا گرفته از سطح دریا (اکوتیپ سطح دریا): ارتفاع گیاه ۱۰۰ تا ۴۱۰ سانتی‌متر، مستقیم (غیر منشعب)، دارای دوره رشدی طولانی، بذرها کرم رنگ و تلخ، از سطح صفر دریا تا ارتفاع ۵۰۰ متر، بارندگی بین ۸۰۰  تا ۱۵۰۰ میلی‌متر در سال و حداقل دمای متوسط ۵ درجه سانتیگراد، بیشتر در شیلی در عرض جغرافیایی ۳۶ درجه جنوبی و در مکزیک در عرض جغرافیایی ۲۰ درجه شمالی کشت می‌شوند.

۵. کینوا منشا گرفته از مناطق نیمه گرمسیری (اکوتیپ مناطق نیمه گرمسیر): تعداد کمی از ارقام کینوا، ارتفاع گیاه تا ۲۲۰ سانتی‌متر، رنگ گیاه در ابتدا سبز پر رنگ و در مرحله ی رسیدگی نارنجی رنگ، بذرها کوچک، سفید یا نارنجی رنگ، خاص مناطق با ارتفاع ۱۵۰۰ تا ۲۳۰۰ متر، بارش سالانه ۱۰۰۰ تا ۲۰۰۰میلی‌متر و حداقل دمای متوسط ۷ درجه سانتیگراد، در مناطق نیمه گرمسیر بولیوی کشت می‌شوند.

گرچه تقسیم‌بندی‌های دیگری هم برای کینوا براساس اصلاح شده و یا بومی بودن، رنگ، میزان تلخی و شیرینی دانه و …. هم وجود دارد. مسلما برای انتخاب بهترین گونه یا اکوتیپ برای کشت در هر منطقه، نیاز به تحقیقات با برنامه‌ریزی چند ساله و بر اساس نتایج در دسترس است.

میزان بذر مورد نیاز برای کشت در هکتار

در کشت‌های دستی و تجاری کینوا، ۸ تا ۱۲ کیلوگرم بذر برای تراکم گیاهی ۱۰۰۰۰۰ تا ۱۶۰۰۰۰ در هکتار مصرف می‌شود. اما با استفاده از بسترسازی مناسب و نشاءکاری و استفاده از بذرکارها این میزان به ۱ تا ۲ کیلوگرم کاهش می‌یابد.

طول دوره رشد کینوا

دوره رشد کینوا معمولا ۱۶۰ تا ۱۸۰ روز به طور متوسط طول می‌کشد تا به مرحله برداشت برسد. البته بسته به واریته این مقدار بسیار متفاوت است به طوری که در برخی ارقام تا ۸۰ روز تقلیل پیدا می‌کند.

منابع:

• سپهوند، نیازعلی و تواضع، محسن و کهبازی، مجید،۱۳۸۹،کینوا گیاهی ارزشمند برای امنیت غذایی و کشاورزی پایداردرایران،یازدهمین کنگره علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران،تهران،https://civilica.com/doc/199369
• طاوسی،م.، لطفعلی آینه،غ.، ۱۳۹۶. کشت کینوا و نتایج تحقیقات مربوط به آن. موسسه تحقیقات اصلاح و تهیه نهال و بذر، دفتر شبکه دانش و رسانه‌های ترویجی